Algemene bepalingen rechtspersonen (Titel 1, Boek 2 B.W.)

Inleiding algemene bepalingen rechtspersonen

Boek 2 Burgerlijk Wetboek behandelt het recht inzake rechtspersonen, en dan met name privaatrechtelijke rechtspersonen. Overheidslichamen – zoals de Staat, de provincies en gemeenten – hebben ook rechtspersoonlijkheid, maar ontlenen hun ontstaan en inrichting aan andere, publiekrechtelijke wetten. Deze rechtspersonen heten dan ook publieke rechtspersonen. Daarnaast hebben kerkgenootschappen ook rechtspersoonlijkheid, maar deze worden ook niet geregeerd door Boek 2 B.W.. Aldus art. 2:2 lid 2 B.W., dat bepaalt: “Zij worden geregeerd door hun eigen statuut, voor zover dit niet in strijd is met de wet.”

Dwingend recht

Boek 2 B.W. vormt blijkens art. 2:25 B.W. dwingend recht.

Titel 1 van Boek 2 omvat 35 artikelen (art. 2:1 B.W. tot en met art. 2:25 B.W.). Er zijn dus 10 met een letter genummerde (tussengevoegde) artikelen.

Publiekrechtelijke rechtspersonen en kerkgenootschappen

Boek 2 B.W. is niet van toepassing op overheidslichamen (art. 2:1 lid 3 B.W.). Enerzijds betreft dit de territoriaal bepaalde rechtspersonen, zoals de Staat, de provincies en gemeenten. Anderzijds zijn er tal van “functionele” publieke rechtspersonen (zgn. “PBO’s”). Dit zijn ook publieke rechtspersonen, die binnen hun eigen taakstelling (functie) een eigen groep van “onderdanen” hebben, voor wie zij (materieel) wetten (verordeningen) kunnen uitvaardigen binnen hun taakgebied. Denk aan de Nederlandse Orde van Advocaten, of de waterschappen. En vele andere PBO’s op tal van specifieke terreinen. Deze territoriaal en functioneel bepaalde publieke rechtspersonen hebben ook rechtspersoonlijkheid, maar ontlenen hun ontstaan en inrichting aan andere, publiekrechtelijke wetten (art. 2:1 lid 1 B.W.). Deze rechtspersonen heten dan ook publiekrechtelijke of publieke rechtspersonen.

Rechtspersonen zijn voor het vermogensrecht gelijk aan natuurlijke personen

In art. 2:5 B.W. is bepaald, dat rechtspersonen voor het vermogensrecht gelijk zijn aan natuurlijke personen (tenzij de wet daar in een specifiek geval van afwijkt). Deze bepaling geldt – als enige van Boek 2 B.W. – ook voor publieke rechtspersonen (art. 2:1 lid 3 B.W.). Publiekrechtelijke rechtspersonen kunnen dus net als privaatrechtelijke op gelijke wijze als natuurlijke personen aan het privaatrechtelijke rechtsverkeer deelnemen: ook zij kunnen eigenaar zijn van een pand, werknemers in dienst nemen, contracten aangaan en aansprakelijk worden voor onrechtmatige handelen (de zgn. “onrechtmatige overheidsdaad”). Zie de pagina Onrechtmatige daad.

Wanneer zij echter handelen in de uitoefening van hun bij wet opgedragen taak wordt hun handelen beheerst door het toepasselijke bestuursrechtelijke wetgeving. Dat geldt ook voor hun inrichting, organisatie en functioneren.

Vertegenwoordiging door functionarissen

Rechtspersonen nemen door middel van vertegenwoordiging deel aan het privaatrechtelijke rechtsverkeer (dus binnen het vermogensrecht zoals onder meer geregeld in Boek 3, Boek 6, Boek 7 en 7A B.W.). Zij zijn voor het vermogensrecht weliswaar gelijk aan natuurlijke personen, maar hebben uiteindelijk natuurlijke personen nodig om voor hen te handelen. Immers zijn rechtspersonen een juridische fictie, een creatie van het recht. Zie ook de pagina Volmacht (en voor de definitie daarvan de pagina Rechtshandelingen). Zij binden met dat handelen niet zichzelf in hun eigen vermogen, maar zij binden de rechtspersoon (mits zij de rechtspersoon bevoegd vertegenwoordigen). Vgl. een autoverkoper in loondienst voor een eenmanszaak: wanneer die een auto verkoopt in het bedrijf van zijn baas, dan sluit hij die koopovereenkomst krachtens vertegenwoordigingsbevoegdheid die voortvloeit uit zijn functie als autoverkoper tussen de eigenaar van het autobedrijf en de klant. Hij wordt daarmee zelf geen partij in de rechtshandeling, en hij bindt dus zichzelf niet in zijn eigen vermogen. Hij staat er feitelijk helemaal buiten. Voor bestuurders en andere vertegenwoordigers van rechtspersonen geldt hetzelfde. Zij binden niet zichzelf maar uitsluitend de rechtspersoon uit hoofde van hun vertegenwoordigingsbevoegdheid. Slechts in uitzonderingsgevallen (overtreding van hun volmacht of aan hen persoonlijk te verwijten onrechtmatig handelen) kan hun vertegenwoordigingshandeling voor henzelf in hun eigen vermogen gevolgen hebben.

Kerkgenootschappen

Daarnaast hebben kerkgenootschappen ook rechtspersoonlijkheid, maar deze worden ook niet geregeerd door Boek 2 B.W.. Aldus art. 2:2 lid 2 B.W., dat bepaalt: “Zij worden geregeerd door hun eigen statuut, voor zover dit niet in strijd is met de wet.”

Rechtspersoonlijkheid

In art. 2:3 B.W. somt de wet de entiteiten op, die rechtspersoonlijkheid bezitten: Verenigingen, stichtingen, coöperaties, onderlinge waarborgmaatschappijen, naamloze vennootschappen en besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid. De laatste twee zijn zgn. kapitaalvennootschappen: hun vermogen is verdeeld in aandelen, die worden gehouden door de aandeelhouders.

De vereniging en de stichting zijn de zgn. “ideële rechtspersonen”: zij dienen niet (althans niet primair) een zakelijk, maar een ideëel doel: zoals een sportvereniging het bevorderen van sportieve activiteiten. In hun statuten moet dit ideële doel ook worden vermeld. Coöperaties zijn bijzondere verenigingen, die als doel hebben ten dienste te staan aan de ondernemingen van de deelnemers. Zoals een coöperatieve melkfabriek: die verwerkt ten behoeve van alle aangesloten melkveehouders de melk die zij produceren. De coöperatie heeft dus wel een zakelijk doel. Onderlinge waarborgmaatschappijen zijn een soort coöperatieve verzekeringingsmaatschappijen.

Zoals al bleek uit de bepalingen inzake overheden en kerkgenootschappen zijn dit niet de enige entiteiten die rechtspersoonlijkheid hebben. Het zijn ook niet de enige civielrechtelijke rechtspersonen: daarnaast kan de wet nog andere rechtspersonen in het leven roepen. Bij voorbeeld het EESV en de Vereniging van Eigenaren. In het in 2011 ingetrokken wetsvoorstel inzake de personenvennootschappen was voorgesteld bepaalde personenvennootschappen ook rechtspersoonlijkheid te verlenen.

Oprichting van de rechtspersoon

Rechtspersonen worden opgericht door een daartoe strekkende rechtshandeling van één of meerdere natuurlijke personen, of andere rechtspersonen (de oprichters) (zie ook de pagina Rechtshandelingen).

De oprichting moet in beginsel steeds plaatsvinden door middel van een schriftelijke akte, ondertekend door een notaris. In de regel worden rechtspersonen opgericht door middel van een daartoe door de notaris opgestelde authentieke akte, waarin ook de statuten van de rechtspersoon zijn vastgelegd (zie ook de pagina Authentieke en onderhandse akte). De statuten zijn de “interne wet” van de rechtspersoon, die het doel, de organisatie en het functioneren van de rechtspersoon regelt. Deze moeten wel aan allerlei voor de betreffende rechtspersoon in de wet opgenomen eisen voldoen. Een niet authentieke akte staat niet aan de oprichting in de weg, behalve wanneer de oprichting bij testament plaatsvindt.

Zonder oprichtingsakte ondertekend door een notaris kan de rechtspersoon niet in het leven worden geroepen (art. 2:4 B.W.). Uitzondering is de niet officiële vereniging. Die kan wel zonder akte worden opgericht, maar mist dan bepaalde eigenschappen die de formele vereniging wel heeft.

Publicatie van statuten en bevoegdheidsbeperkingen

De statuten van rechtspersonen worden gedeponeerd bij het handelsregister. Ook andere documenten met betrekking tot de rechtspersoon, zoals reglementen, kunnen langs die weg gepubliceerd worden. De rechtspersoon kan zich op wijzigingen daarvan slechts beroepen, nadat de publicatie daarvan heeft plaatsgevonden (art. 2:6 lid 1 B.W.).

Externe werking van beperkingen in de vertegenwoordigingsbevoegdheid

Voor de bevoegdheid tot vertegenwoordiging van de rechtspersoon kunnen in de statuten beperkingen worden opgenomen, zoals bij voorbeeld de voorwaarde, dat slechts twee bestuurders gezamenlijk bevoegd zijn rechtshandelingen namens de rechtspersoon aan te gaan.

Wanneer de rechtspersoon zich daarop wil kunnen beroepen tegenover derden, dan zal die beperking in de daartoe bestemde registers openbaar gemaakt moeten worden. Voordat de publicatie heeft plaatsgevonden, heeft de beperking geen externe werking jegens wederpartijen, die van die beperking onkundig waren (art. 2:6 lid 2 B.W.).

Onjuistheden in de inschrijving

De rechtspersoon kan zich tegenover derden niet beroepen op onjuistheden in de openbare registers (art. 2:6 lid 3 B.W.).

Onbekendheid met de gepubliceerde gegevens

Omgekeerd kan een wederpartij zich niet beroepen op onbekendheid met in de openbare registers gepubliceerde informatie. Eenieder wordt geacht die te raadplegen, wanneer dit voor hem relevant kan zijn (art. 2:6 lid 4 B.W.). Een voorbeeld waarin zich daarover (zijdelings) een discussie ontspon biedt het arrest Hof Den Haag 18 maart 2014 (TPB/Eneco Beheer).

Vernietiging van een rechtshandeling wegens doeloverschrijding

De rechtspersoon kan een rechtshandeling vernietigen, indien daardoor het statutaire doel van de rechtspersoon werd overschreden en de wederpartij dit wist of – zonder eigen onderzoek – moest weten (art. 2:7 B.W.). Alleen de rechtspersoon kan de vernietiging inroepen; een wederpartij bij de rechtshandeling niet. Zie over de vernietiging van rechtshandelingen nader de pagina Rechtshandelingen. Het beroep op vernietiging wegens doeloverschrijding komt blijkens de schaarse rechtspraak daarover niet vaak voor.

Dit beroep op vernietiging is overigens een ander beroep dan het intern gerichte beroep op vernietiging van besluiten van de rechtspersoon zelf, dat hierna wordt behandeld (art. 2:15 B.W. en volgende).

Goede trouw binnen de rechtspersoon

Een belangrijk kapstokartikel is art. 2:8 lid 1 B.W., dat bepaalt dat de rechtspersoon zich in de interne verhoudingen moet gedragen volgens de eisen van redelijkheid en billijkheid. Deze norm geldt volgens de wet voor haar gedragingen jegens “degenen die krachtens de wet en de statuten bij zijn organisatie zijn betrokken”. Zoals de bestuurders, aandeelhouders en andere organen en personen. Deze norm geldt ook voor hen onderling.

Dit voorschrift is de exponent binnen het rechtspersonenrecht van het voorschrift van art. 6:2 B.W. dat als algemene regel geldt binnen het verbintenissenrecht (zie de pagina Algemene bepalingen verbintenissen) en voor het overeenkomstenrecht art. 6:248 B.W.. Op zichzelf logisch, omdat een rechtspersoon verbintenissen schept tussen de betrokkenen, en ontstaat uit een overeenkomst tot het oprichten ervan. De afzonderlijke bepaling is nodig (of althans nuttig), omdat de rechtspersoon na de oprichting een eigen leven met bijzondere onderlinge betrekkingen leidt conform de specifieke regels van de wet voor die rechtspersoon plus haar eigen statuut.

In het arrest HR 1 maart 2002 (enquete Zwagerman mobiele kranen) oordeelde de Hoge Raad, dat de Ondernemingskamer op grond van art. 2:8 B.W. tot het oordeel kon komen, dat het bestuur van de vennootschap – en de meerderheidsaandeelhouder(s) – zich de gerechtvaardigde belangen van de minderheidsaandeelhouders aantrekken, wat des te meer geldt bij een familiebedrijf. En dat er in casu sprake was van wanbeleid, zodat het nodig was maatregelen te treffen.

De rechter moet zich bij de toetsing van besluiten van de rechtspersoon aan de maatstaf van art. 2:8 B.W. echter terughoudend opstellen, aldus HR 12 juli 2013 (VEB c.s./KLM).

Derogerende werking redelijkheid en billijkheid bij rechtspersonen

Naar analogie van art. 6:248 lid 2 B.W. is ook in art. 2:8 lid 2 B.W. bepaald, dat een tussen hen krachtens wet, gewoonte, statuten, reglementen of besluit geldende regel is niet van toepassing voor zover dit in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn.

Aansprakelijkheid bestuurder rechtspersoon

Iedere bestuurder van een rechtspersoon is tegenover de rechtspersoon aansprakelijk voor een behoorlijke taakvervulling (art. 2:9 lid 1 B.W.). Tot de taak van de bestuurder behoren alle bestuurstaken die niet bij of krachtens de wet of de statuten aan een of meer andere bestuurders zijn toebedeeld. Het gaat hierbij alleen om de statutaire bestuurder(s), die – al dan niet samen met anderen – het bestuur van de rechtspersoon vormt. Art. 2:9 B.W. ziet niet op de aansprakelijkheid van een bestuurder die slechts in naam “directeur” of “lid van het managementteam” is (de zgn. “titulair directeur”) maar geen statutair bestuurder is.

Deze aansprakelijkheid berust op de (interne) rechtsverhouding tussen de bestuurder en de rechtspersoon. Die kan tevens zijn vastgelegd in een schriftelijke overeenkomst waarin nadere afspraken kunnen worden vastgelegd, maar wanneer die ontbreekt wordt de taak van de bestuurder in ieder geval ingevuld door de statuten en de wettelijke bepalingen.

Alleen de rechtspersoon zelf kan zich op deze bepaling beroepen. Het is immers een interne aansprakelijkheid op basis van hetgeen tussen rechtspersoon en bestuurder is afgesproken dan wel uit de wet voortvloeit.

Collectieve aansprakelijkheid van het bestuur van de rechtspersoon

De aansprakelijkheid van iedere bestuurder is collectief voor het gehele bestuursoptreden (art. 2:9 lid 2 B.W.). Elke bestuurder draagt verantwoordelijkheid voor de algemene gang van zaken. Hij is voor het geheel aansprakelijk terzake van onbehoorlijk bestuur.

Disculpatie van een bestuurder

De wet maakt in lid 2 een uitzondering: een bestuurder kan zich disculperen wanneer hem – mede gelet op de aan anderen toebedeelde taken – geen ernstig verwijt kan worden gemaakt en hij niet nalatig is geweest in het treffen van maatregelen om de gevolgen van onbehoorlijk bestuur af te wenden. Het is niet eenvoudig voor een bestuurder zich te disculperen, op basis van het argument dat de fout niet onder zijn taak viel. Hoofdregel is collectieve aansprakelijkheid, ontslag van een individuele bestuurder uit de gezamenlijke aansprakelijkheid is de uitzondering. De bestuurder, die bezwaar maakt tegen een bepaalde bestuursbeslissing, en zich daar vervolgens toch maar bij neerlegt, kan zich daarna niet meer disculperen. In dat geval had de bestuurder hetzij zijn verzet moeten doorzetten, dan wel ontslag moeten nemen als uiterste consequentie om onder aansprakelijkheid uit te komen.

Externe aansprakelijkheid bestuurder

De aansprakelijkheid van de bestuurder op grond van art. 2:9 B.W. is niet zonder meer dezelfde als de externe aansprakelijkheid – op grond van onrechtmatige daad of bvb. art. 2:248 B.W. jegens de curator na faillissement van de rechtspersoon. Aan de overeenkomsten en verschillen zijn in de rechtsgeleerde literatuur veel artikelen gewijd. Zie ook de pagina Algemene bepalingen onrechtmatige daad.

Boekhoudplicht en bewaarplicht rechtspersoon

In art. 2:10 B.W. is de boekhoudplicht van de rechtspersoon geregeld. Deze verplichting rust op het bestuur van de rechtspersoon. Lid 1 luidt:

“Het bestuur is verplicht van de vermogenstoestand van de rechtspersoon en van alles betreffende de werkzaamheden van de rechtspersoon, naar de eisen die voortvloeien uit deze werkzaamheden, op zodanige wijze een administratie te voeren en de daartoe behorende boeken, bescheiden en andere gegevensdragers op zodanige wijze te bewaren, dat te allen tijde de rechten en verplichtingen van de rechtspersoon kunnen worden gekend.”

In de rechtspraak van de Hoge Raad zijn de aan de administratie te stellen eisen nader uitgewerkt. In het arrest van HR 10 oktober 2014 (Rosbeek q.q./bestuurders FSM Europe) heeft de Hoge Raad deze regels – onder verwijzing naar het eerdere standaardarrest HR 11 juni 1993 (Brans q.q./Sarper) (dat vanwege het belang ervan inmiddels ook online gepubliceerd is) – weer behandeld. De curator van FSM Europe had de (middellijk) bestuurders hoofdelijk aangesproken voor het tekort in het faillissement op grond van art. 2:248 B.W. jo. art. 2:10 B.W., stellende dat zij niet hadden voldaan aan de boekhoudplicht. Deze vordering had de curator nog aangevuld met een vordering uit hoofde van “onrechtmatige daad” (art. 6:162 B.W.) (zie ook de pagina Algemene bepalingen onrechtmatige daad).

In het arrest Brens q.q./Sarper overwoog de Hoge Raad omtrent art. 2:14 B.W. (oud) (thans art. 2:10 B.W.):

“Die bepaling regelt niet op welke wijze de administratie van de rechtspersoon dient te worden ingericht en volstaat met de eis dat zodanige aantekeningen worden gehouden dat daaruit te allen tijde de rechten en verplichtingen van de rechtspersoon “kunnen worden gekend”.

… heeft het Hof overwogen dat de administratie van de vennootschap zodanig was dat men “snel inzicht kan krijgen debiteuren- en crediteurenpositie op enig moment” en dat “deze posities en stand van de liquiditeiten, gezien aard en omvang van de onderneming, een redelijk inzicht geven in de vermogenspositie”. Door op grond van deze … overwegingen te oordelen dat aan de eisen van art. 2:14 lid 1 is voldaan, heeft het Hof niet blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Voor het overige kan ‘s Hofs oordeel in cassatie niet op zijn juistheid worden getoetst, verweven als het is met waarderingen van feitelijke aard; in het licht van de gedingstukken is het niet onbegrijpelijk en behoefde het geen nadere motivering.”

Opmaken van de balans en jaarrekening rechtspersoon

Op grond van art. 2:10 lid 2 B.W. moet het bestuur van de rechtspersoon jaarlijks binnen zes maanden na afloop van het boekjaar de balans en de staat van baten en lasten van de rechtspersoon te maken en op papier stellen.

Bewaarplicht boekhouding rechtspersoon

De bewaarplicht van de administratie is 7 jaar (art. 2:10 lid 3 B.W.). De gegevens mogen op een gegevensdrager worden opgeslagen. De balans en staat van baten en lasten moet op papier beschikbaar zijn (art. 2:10 lid 4 B.W.).

In art. 2:10a B.W is bepaald, dat het boekjaar van de rechtspersoon in beginsel gelijk is aan het kalenderjaar, tenzij in de statuten anders is bepaald.

De hele keten van bestuurders is aansprakelijk

Op grond van art. 2:11 B.W. rust deze aansprakelijkheid hoofdelijk op iedere bestuurder van een reeks rechtspersonen, die elkaars bestuurder zijn. Tot aan de natuurlijk persoon die van de laatste rechtspersoon van de keten bestuurder is. Het moet gaan om de bestuurder, die ten tijde van het ontstaan van de aansprakelijkheid van de rechtspersoon daarvan bestuurder is.

Zie ook het arrest HR 10 juli 2020 (Hage q.q./Holding en DGA), waar de Hoge Raad het Hof corrigeert, omdat die nalaat de regel van art. 2:11 B.W. toe te passen, waardoor de natuurlijk persoon buiten schot zou blijven (r.o. 3.2).

Stemrecht binnen de rechtspersoon

Het stemrecht binnen de rechtspersoon is geregeld in art. 2:13 B.W.. Een stem is nietig in de gevallen waarin een eenzijdige rechtshandeling nietig zou zijn (art. 2:13 lid 1 B.W.). Een stem kan echter niet worden vernietigd.

Besluiten in strijd met de wet nietig

Op grond van art. 2:14 lid 1 B.W. is een besluit van een orgaan van een rechtspersoon, dat in strijd is met de wet of de statuten, nietig, tenzij uit de wet iets anders voortvloeit.

Bekrachtiging nietig besluit

Is de oorzaak van de omdat het is genomen ondanks het ontbreken van een door de wet of de statuten voorgeschreven voorafgaande handeling van of mededeling aan een ander dan het orgaan dat het besluit heeft genomen, dan kan het door die ander worden bekrachtigd. Is voor de ontbrekende handeling een vereiste gesteld, dan geldt dat ook voor de bekrachtiging (art. 2:14 lid 2 B.W.). Dit is een vorm van convalescentie.

Vernietiging van een besluiten van een rechtspersoon

Besluiten van een rechtspersoon kunnen vernietigd worden in de in art. 2:15 lid 1 B.W. genoemde gevallen:

a. wegens strijd met wettelijke of statutaire bepalingen die het tot stand komen van besluiten regelen;

b. wegens strijd met de redelijkheid en billijkheid die door art. 2:8 B.W. worden geëist;

c. wegens strijd met een reglement.

Daarnaast kan ook elders in de wet de mogelijkheid van vernietiging van een besluit van een orgaan van een rechtspersoon gegeven worden.

Vernietiging besluit rechtspersoon door de rechter

De vernietiging van een besluit van een rechtspersoon op de hierboven genoemde gronden moet worden gevorderd via de rechter (art. 2:15 lid 3 B.W.).

Omzetting in andere soort rechtspersoon

Een rechtspersoon kan worden omgezet in een ander soort rechtspersoon. Een stichting kan bij voorbeeld worden omgezet in een naamloze vennootschap.

Beklemd vermogen

Wanneer een stichting wordt omgezet in een ander soort rechtspersoon, dan mag het vermogen dat zij bij de omzetting heeft slechts met toestemming van de rechter anders besteed worden dan vóór de omzetting was voorgeschreven. Dit heet “beklemd vermogen” (art. 2:18 lid 6 B.W.). In een procedure bij de Ondernemingskamer in 2011 draaide om het beklemd vermogen. De Hoge Raad besliste, dat de stelling van Stichting PHV dat het door het pensioenfonds op het kapitaal van door haar opgerichte verzekeraars niet beklemd was.

Ontbinding van de rechtspersoon

Het bijzondere van een rechtspersoon is, dat deze – anders dan de mensen die haar uitvoerende instrumenten zijn – in beginsel het eeuwige leven heeft. Een rechtspersoon wordt volgens art. 2:17 B.W. dan ook in principe opgericht voor onbepaalde tijd. Een rechtspersoon kan echter wel worden ontbonden.

Titel 1 wijdt in art. 2:19 B.W.  tot en met art. 2:24 B.W. enkele bepalingen aan de ontbinding van de rechtspersoon: de wijze van ontbinding en de voorwaarden daarvoor, en de wijze van vereffening van het vermogen van de rechtspersoon na ontbinding.

Wijzen van ontbinding rechtspersoon

Art. 2:19 lid 1 B.W. somt de wijze van ontbinding van rechtspersonen op:

a. door een besluit van de algemene vergadering of, indien de rechtspersoon een stichting is, door een besluit van het bestuur tenzij in de statuten anders is voorzien;

b. bij het intreden van een gebeurtenis die volgens de statuten de ontbinding tot gevolg heeft, en die niet een besluit of een op ontbinding gerichte handeling is;

c. na faillietverklaring door hetzij opheffing van het faillissement wegens de toestand van de boedel, hetzij door insolventie;

d. door het geheel ontbreken van leden, indien de rechtspersoon een vereniging, een coöperatie of een onderlinge waarborgmaatschappij is;

e. door een beschikking van de Kamer van Koophandel als bedoeld in art. 2:19a B.W.;

f. door de rechter in de gevallen die de wet bepaalt.

Voor de ontbinding op grond van b (statutaire gebeurtenis) of d (ontbreken van leden) verklaart de rechter op verzoek van iedere belanghebbende het tijdstip van ontbinding (art. 2:19 lid 2 B.W.).

Ontbinding van de rechtspersoon bij besluit (art. 2:19 lid 1 aanhef en sub a B.W.)

Turboliquidatie rechtspersoon

De rechtspersoon (in de praktijk vaan een B.V.) die geen baten meer heeft – maar nog wel schulden – kan conform art. 2:19 lid 1 aanhef en sub a B.W. door de algemene vergadering (van aandeelhouders) worden ontbonden. Als er geen baten meer zijn, dan volgt daarop ook geen vereffening. Dit wordt ook wel ‘turboliquidatie’ genoemd.

De ontbinding is zeer eenvoudig: er moet een besluit worden genomen tot ontbinding, dat voldoet aan de wettelijke eisen, waarvan notulen worden opgemaakt. Na dit besluit kan de ontbinding in het handelsregister worden ingeschreven en is de ontbinding een feit. Een dergelijk besluit wordt vaak genomen door middel van het enkel opstellen van deze notulen in een ‘buitengewone vergadering’, die slechts ondertekend hoeven te worden. Zeker wanneer er maar één of enkele aandeelhouders zijn dan is dit een fluitje van een cent. Vandaar de term ‘turboliquidatie’, want dit kan heel snel geregeld worden.

Voor schuldeisers kan dit frustrerend zijn: ze hebben een vordering op een rechtspersoon, en die wordt ineens opgeheven. De mogelijkheden om verhaal te halen voor de vordering gaan in lucht op. Overigens kunnen zij ook na de ontbinding nog het faillissement van de ontbonden rechtspersoon aanvragen, als zij aannemelijk kunnen maken dat er nog baten zijn, die niet zijn vereffend. Zie ook de pagina Faillietverklaring en rechtsmiddelen.

Anderzijds beklagen curatoren zich, dat zij nodeloos worden opgezadeld met lege boedels waarin niets te vereffenen valt, en vinden dat die rechtspersonen maar moeten worden opgeruimd door middel van turboliquidatie en niet langs de weg van faillissement. Zie ook de pagina Faillietverklaring en rechtsmiddelen en op dezelfde pagina ‘Lege boedel geen beletsel voor faillissementsaanvraag’.

De curator kan zich echter niet makkelijk aan zo’n vereffening onttrekken, omdat de wet ervan uit gaat dat een curator – in het belang van de crediteuren – toch een nader onderzoek moet instellen, of er nog baten zijn en of er wel deugdelijk is vereffend. Zelfs een al ontbonden rechtspersoon kan alsnog failliet verklaard worden, als er meerdere onbetaald gebleven schulden zijn. De curator zal dan onder meer onderzoeken, of er niet nog een bate is in de vorm van een vordering op de bestuurders wegens onbehoorlijk bestuur (bestuurdersaansprakelijkheid).

Wetsvoorstel turboliquidatie

De wetgever wil meer grip proberen te krijgen op de turboliquidatie. Daarom is er een wetsvoorstel opgesteld en ter consultatie voorgelegd, genaamd ‘Tijdelijke wet turboliquidatie’, waarin nadere regels gesteld worden voor een turboliquidatie. De gedachte achter het tijdelijke karakter is, dat er als gevolg van de financiële problemen ontstaan door de coronamaatregelen veel turoboliquidaties te verwachten zouden zijn.

De Nederlandse Orde van Advocaten heeft in die zin kritiek op dit voorstel, omdat zij vindt dat dit niet een tijdelijke wet moet zijn maar een structurele wetswijziging.

Einde rechtspersoon na faillissement: opheffing bij gebrek aan baten of staat van insolventie (art. 2:19 lid 1 aanhef en sub c B.W.)

De eerste situatie die de wet onderscheidt bij faillissement is ontbinding van de vennootschap doordat het faillissement wordt opgeheven bij gebrek aan baten. In dat geval komt het niet tot een verificatie van de vorderingen van (pre)faillissementscrediteuren. De boedel bevat geen baten, of onvoldoende baten om alle boedelschulden te voldoen. Zie de pagina Faillietverklaring en rechtsmiddelen.

De staat van insolventie (sub c) treedt in bij een faillissement, waarin wel baten te vereffenen waren. Dat kan zich voordoen hetzij bij een eenvoudige afwikkeling, waarbij er na voldoening van de boedelschulden ook nog een uitkering aan de preferente crediteuren mogelijk is (maar niet aan de concurrente crediteuren). De staat van insolventie treedt dan in nadat de uitdelingslijst verbindend is geworden (art. 137f lid 1 Fw.). Zie de pagina Vereenvoudigde afwikkeling.

Als er ook een (gehele of gedeeltelijke) uitkering aan de concurrente crediteuren mogelijk is, dan zal er een verificatievergadering gehouden worden, waarop de door de concurrente crediteuren ingediende vorderingen – na onderzoek naar de juistheid daarvan (de verificatie) worden vastgesteld. In dat geval treedt de staat van insolventie in nadat de verificatievergadering heeft plaatsgevonden (art. 173 lid 1 Fw.).

Pas op dat moment treedt de ontbinding van de rechtspersoon krachtens de wet in. Vanaf dat moment is de vennootschap non-existent. Het kan echter voorkomen, dat er op een later moment nog baten blijken te zijn. In die situatie wordt de vereffening in faillissement heropend op grond van art. 194 Fw.. De rechtspersoon die is opgehouden te bestaan herleeft in dat geval, maar uitsluitend ter afwikkeling van de heropende vereffening. Zie ook de pagina Vereffening faillissement.

Ontbinding rechtspersoon door Kamer van Koophandel (art. 2:19 lid 1 aanhef en sub e B.W.)

De Kamer van Koophandel heeft op grond van art. 2:19 lid 1 aanhef en sub e B.W. de bevoegdheid om rechtspersonen te ontbinden. De voorwaarden voor ontbinding door de KvK zijn opgenomen in en art. 2:19a B.W., Met de wijziging van de Handelsregisterwet 2007 in 2019 (zie nader de pagina Handelsregisterwet) is de bevoegdheid van de Kamer van Koophandel uitgebreid tot de situatie, dat de rechtspersoon geen bekend adres meer heeft (in combinatie met de andere voorwaarden).

Inschrijving van de ontbinding van de rechtspersoon in het handelsregister

Van de ontbinding moet aan de registers (de KvK) opgaaf gedaan worden (art. 2:19 lid 3 B.W.). Zoals blijkt uit de conclusie van de P-G van 13 juli 2012 in de zaak Haagse City Tax controleert de Kamer van Koophandel niet of de opgaaf juist is. Die toetsing is voorbehouden aan de rechter.

Heeft de rechtspersoon op het tijdstip van ontbinding geen baten meer, dan eindigt deze daarmee te bestaan. Het kan nog wel zijn dat de rechtspersoon nog schulden heeft. Van het ontbreken van baten wordt ook opgaaf gedaan aan de KvK (art. 2:19 lid 4 B.W.).

Rechtspersoon blijft na ontbinding voortbestaan zo lang er nog baten zijn

De rechtspersoon blijft na zijn ontbinding voortbestaan zo lang als nodig voor de vereffening van het vermogen. In dat geval komt achter de naam te staan ‘in liquidatie’ (art. 2:19 lid 5 B.W.).

In de zaak leidend tot het 81-RO arrest HR 10 juni 2022 (Flextime Personeelsdiensten i.l.) vorderden de vereffenaars van Flextime (een uitzendbureau dat in het nieuws was gekomen in verband met gestelde uitbuiting van werknemers) van een debiteur na heropening van de vereffening betaling van nog openstaande facturen. Flextime was eerder ontbonden door de KvK, zonder dat vereffening heeft plaatsgevonden, maar was de vereffening daarna – op haar eigen verzoek – heropend. De debiteur stelde onder meer dat de vorderingen verjaard waren, omdat de aanmaningen namens de vennootschap niet rechtsgeldig waren verzonden, omdat de vennootschap op het moment van het versturen daarvan niet (meer c.q. weer) bestond. Deze aanmaningen hadden dus volgens de debiteur geen stuitende werking. Dit standpunt werd door de rechtbank (zie Kluwer Navigator) verworpen, omdat de vereffening niet was voltooid en nadien de heropening daarvan was toegewezen. Het Hof en de Hoge Raad bevestigden deze beslissing.

In de (moeilijk leesbare) conclusie van P-G B.F. Assink gaat de P-G onder nr. 3.12 op deze kwestie in. Hij deelt het oordeel van het Hof, dat Flextime gelet op art. 2:19 lid 5 BW is blijven voortbestaan voor zover nodig voor de vereffening van haar vermogen. Het beroep van de debiteur op art. 2:19 lid 4 B.W, dat Flextime was opgehouden te bestaan omdat er geen baten meer waren, ging niet op. Of de beslissing tot heropening van de vereffening door de rechtbank mede inhield, dat de vereffening wel al eerder was geëindigd was niet relevant, omdat die beslissing in de incassoprocedure geen kracht van gewijsde had (art. 236 Rv.) omdat de debiteur bij die procedure geen partij was.

Opgaaf van het einde van de vereffening van de ontbonden rechtspersoon

Is de vereffening afgerond, dan eindigt alsdan de rechtspersoon te bestaan. Daarvan moet opgaaf gedaan worden aan de KvK. Dit doen de vereffenaars, of in geval van faillissement, de curator (art. 2:19 lid 6 B.W.). Wel kan ook na ontbinding nog het faillissement van de rechtspersoon worden aangevraagd, als de schuldeisers aannemelijk kunnen maken dat er baten zijn die niet zijn vereffend, zoals een vordering op de bestuurder(s).

Bewaring door de KvK van de gegevens van de ontbonden rechtspersoon

De gegevens die over de rechtspersoon in de registers zijn opgenomen op het tijdstip waarop hij ophoudt te bestaan, worden 10 jaar bewaard (art. 2:19 lid 7 B.W.).

Wetsvoorstel bestuursrechtelijk verbod rechtspersoon

Er is een initiatiefwetsvoorstel in behandeling tot het bestuursrechtelijk verbieden van organisaties die een cultuur van wetteloosheid creëren, bevorderen of in stand houden (Wet bestuurlijk verbod ondermijnende organisaties). Daarin wordt een bestuursrechtelijke regeling voorgesteld, en een aanvulling in art. 2:19 B.W. waarin deze bestuurlijke maatregel is uitgewerkt. Het voorstel nr. 35 079 ligt nu bij de Eerste Kamer (november 2022) (Wet bestuurlijk verbod ondermijnende organisaties).

Ontbinding rechtspersoon op vordering van het OM

Een rechtspersoon kan ook worden ontbonden op vordering van het Openbaar Ministerie (OM), wanneer de activiteiten van die rechtspersoon in strijd zijn met de openbare orde (art. 2:20 lid 1 B.W.). Zoals een rechtspersoon die de pedofilie bepleit, of een rechtspersoon die zich met (andere) criminele activiteiten bezig houdt zoals drugshandel etc.. Vanaf 1 januari 2022 wordt een strijdig doel (wat nu nog in lid 2 staat) ingevoegd in lid 1.

Ook kan een rechtspersoon worden ontbonden, waarvan het doel strijdig is met de openbare orde en de democratische beginselen van onze rechtsstaat (art. 2:20 lid 2 B.W.). De rechtbank kan de rechtspersoon nog een kans geven haar doelomschrijving te wijzigen, om haar doelstelling alsnog in overeenstemming te brengen met de openbare orde.

Vanaf 1 januari 2022 luidt het nieuwe lid 2: “In ieder geval in strijd met de openbare orde is het doel dat of de werkzaamheid die leidt of klaarblijkelijk dreigt te leiden tot een bedreiging van de nationale veiligheid of de internationale rechtsorde of tot de ontwrichting van de democratische rechtsstaat of het openbaar gezag”.

Lijst van terroristische organisaties

Rechtspersonen vermeld in de lijst bedoeld in art. 2 lid 3 Verordening 2580/2001 tegen terrorisme zijn van rechtswege verboden (art. 2:20 lid 3 B.W. – dit wordt vanaf 1 januari 2022 lid 4). De Verordening is namelijk krachtens art. 11 lid 2 in al haar onderdelen verbindend en heeft rechtstreekse werking in de Lidstaten.

Art. 2 lid 3 van Verordening 2580/2001 bepaalt:

“De Raad stelt de lijst vast van personen, groepen en entiteiten waarop deze verordening van toepassing is en evalueert en wijzigt deze met eenparigheid van stemmen;

Deze lijst behelst:

i) natuurlijke personen die een terroristische daad plegen, pogen te plegen, daaraan deelnemen of het plegen van deze daden vergemakkelijken;

ii) rechtspersonen, groepen of entiteiten die een terroristische daad plegen, pogen te plegen, daaraan deelnemen of het plegen van deze daden vergemakkelijken;

iii) rechtspersonen, groepen of entiteiten die eigendom zijn van of gecontroleerd worden door een of meer natuurlijke of rechtspersonen, groepen of entiteiten als bedoeld in de punten i) en ii);

iv) natuurlijke of rechtspersonen, groepen of entiteiten die optreden namens of in opdracht van een of meer natuurlijke of rechtspersonen, groepen of entiteiten als bedoeld in de punten i) en ii).”

Dit verbod van rechtswege geldt ook voor rechtspersonen die vallen onder Verordening (EG) nr. 881/2002 en Verordening (EG) nr. 1286/2009 tot wijziging daarvan, die ziet op beperkende maatregelen tegen Al Qa’ida, de Taliban en IS, en personen verbonden aan Osama bin Laden. Deze lijst wordt frequent gewijzigd en aangevuld. En verder geldt dit voor de rechtspersonen vermeld op de lijst ter bevriezing van tegoeden van terroristische personen en groepen (Gemeenschappelijk standpunt 2001/931/GBVB).

Bij wet van 23 juli 2021 zijn de mogelijkheden van het OM om op te treden tegen een rechtspersoon met extremistische – of anderszins onwenselijke – activiteiten of doelstellingen verruimd (Stb. 2021, 310). Ook is een bepaling opgenomen, waarmee het bestuurders van een dergelijke rechtspersoon verboden is nog langer bestuurder te zijn van enige rechtspersoon. De regeling treedt in werking per 1 januari 2022 (Stb. 2021, 346).

Aanvullende maatregelen rechter bij verbodenverklaring rechtspersoon

De rechter kan vanaf 1 januari 2022 ook aanvullende maatregelen treffen tegen de verboden rechtspersoon (lid 5 nieuw). Dit lid komt te luiden:

“Bij de verbodenverklaring kan de rechter de betrokken rechtspersoon en degenen die krachtens de wet en de statuten bij zijn organisatie zijn betrokken in het belang van de openbare orde bevelen om bepaalde maatregelen te nemen of gedragingen na te laten, uiterlijk totdat over de verboden verklaring onherroepelijk is beslist”.

Deze beslissing is krachtens lid 6 nieuw uitvoerbaar bij voorraad; rechtsmiddelen hebben geen schorsende werking. Ook kan de rechter bepalen dat het overschot na vereffening aan de Staat vervalt (art. 2:23b lid 1 B.W. nieuw).

Bestuursverbod verboden rechtspersoon

Per 1 januari 2022 geldt voor bestuurders van een verboden rechtspersoon ook een bestuursverbod voor de duur van 3 jaar (ingevoegd art. 2:20a B.W.):

“De bestuurder van een verboden verklaarde rechtspersoon, kan gedurende ten minste drie jaar nadat de verbodenverklaring in kracht van gewijsde is gegaan, geen bestuurder of commissaris van enige rechtspersoon zijn of worden, tenzij betrokkene naar het oordeel van de rechter in de gegeven omstandigheden geen ernstig verwijt kan worden gemaakt. Met een bestuurder wordt voor de toepassing van dit artikel gelijk gesteld degene die het beleid van de rechtspersoon heeft bepaald of mede heeft bepaald, als ware hij bestuurder”.

Dit verbod wordt ingeschreven in het handelsregister van de KvK.

Bestuurders zijn in beginsel de vereffenaars

Wanneer een rechtspersoon wordt ontbonden, moet nog wel het vermogen ervan worden vereffend. In art. 2:23 lid 1 B.W. is bepaald, dat de bestuurders vereffenaar zijn. Dit tenzij de statuten of een rechter anders bepalen.

In het arrest HR 24 april 2020 (DGA 1 en DGA 2/curator) over de opheffing van een faillissement, omdat alle schulden betaald konden worden heeft de Hoge Raad dit nog eens bevestigd.

Verplichtingen vereffenaar rechtspersoon

In art. 2:23a B.W. zijn de verplichtingen van de vereffenaar van een rechtspersoon opgenomen. Volgens art. 2:23a lid 1 B.W. heeft een vereffenaar dezelfde bevoegdheden, plichten en aansprakelijkheid als een bestuurder, voor zover deze verenigbaar zijn met zijn taak als vereffenaar. Dit tenzij de statuten anders bepalen.

Lid 2 geeft een regeling voor het geval er meerdere vereffenaars zijn, en voor hun beloning en eventuele geschillen tussen hen.

Op grond van art. 2:23a lid 3 B.W. kan zowel de rechtbank als een door haar in de vereffening benoemde rechter-commissaris kan voor de vereffening nodige bevelen geven, al dan niet in de vorm van een bevelschrift in executoriale vorm. De vereffenaar is verplicht hun aanwijzingen op te volgen. Tegen de bevelen en aanwijzingen staan geen rechtsmiddelen open.

Verplichte faillissementsaanvraag door vereffenaars ontbonden vennootschap wanneer schulden de baten overtreffen

Een belangrijke verplichting van de vereffenaar(s) van een ontbonden vennootschap is opgenomen in art. 2:23a lid 4 B.W.: als blijkt dat de schulden de baten vermoedelijk zullen overtreffen, dan is de vereffenaar wettelijk verplicht aangifte tot faillietverklaring te doen, tenzij alle bekende schuldeisers desgevraagd instemmen met voortzetting van de vereffening buiten faillissement.

Regels art. 2:23a en art. 2:23b en 2:23c B.W. gelden niet voor vereffening in faillissement

Art. 2:23a B.W., art. 2:23b B.W. en art. 2:23c B.W. zijn niet van toepassing op de vereffening in faillissement. In dat geval gelden namelijk de regels van de Faillissementswet.

Als er in een door faillissement ontbonden vennootschap nagekomen baten zijn, dan geldt art. 2:23c lid 1 BW niet, maar vindt art. 194 Fw. toepassing: het faillissement wordt dan ten behoeve van de vereffening van de nagekomen baten heropend en vervolgens moet er worden uitgekeerd aan de hand van de eerder vastgestelde uitdelingslijsten.

Heropening vereffening rechtspersoon

Na de ontbinding van een rechtspersoon kan een schuldeiser (of een gerechtigde tot het batig saldo dat bij de vereffening is uitgekeerd) heropening van de vereffening verzoeken (art. 2:23c B.W.). Dit is een gewone verzoekschriftprocedure, waarbij wel rekening gehouden moet worden met de procesregels in Rv. voor procedures met betrekking tot rechtspersonen (zie de pagina Procedures rechtspersonen).

De rechtbank benoemt dan een vereffenaar. De verzoeker kan een vereffenaar voordragen. Dat is met name wenselijk als zich onregelmatigheden hebben voorgedaan bij de vereffening door het bestuur van de rechtspersoon.  De kosten van de vereffenaar zullen in beginsel door de verzoeker gedragen moeten worden. Dus dat kan wel in de papieren lopen.

Wordt de vereffening heropend, dan herleeft de rechtspersoon, maar uitsluitend ter afwikkeling van de heropende vereffening (vgl. art. 2:19 lid 4 B.W., dat bepaalt dat de rechtspersoon na ontbinding en voltooiing van de vereffening ophoudt te bestaan). De vereffenaar is bevoegd van elk der gerechtigden terug te vorderen hetgeen deze te veel uit het overschot heeft ontvangen.

Gedurende het tijdvak waarin de rechtspersoon had opgehouden te bestaan, is er een verlengingsgrond als bedoeld in artikel 320 van Boek 3 ten aanzien van de verjaring van rechtsvorderingen van of tegen de rechtspersoon. In het arrest HR 17 juli 2020 overweegt de Hoge Raad over die verlengingsgrond aldus (r.o. 2.4 laatste alinea):

“De regeling van art. 2:23c lid 2 BW heeft de strekking om te voorkomen dat rechtsvorderingen op een niet meer bestaande rechtspersoon verjaren zolang de vereffening van die rechtspersoon niet is heropend op de voet van art. 2:23c lid 1 BW. Daarbij is heropening van de vereffening geen vereiste voor het (voort)lopen van de verjaringstermijn.

Ook behoeft verjaring van een vordering op een niet meer bestaande rechtspersoon niet te worden gestuit gedurende de periode dat die rechtspersoon niet bestaat. Waar stuiting is bedoeld om de schuldenaar een voldoende duidelijke waarschuwing te geven dat de schuldenaar er ook na het verstrijken van de verjaringstermijn rekening mee moet houden dat hij de beschikking houdt over zijn gegevens en bewijsmateriaal opdat hij zich tegen een alsnog door de schuldeiser ingestelde vordering behoorlijk kan verweren, zou een stuitingsverklaring die is gericht aan een niet meer bestaande rechtspersoon immers dat doel missen.”

De Hoge Raad verwees hierbij naar HR 30 juni 2017, ECLI:NL:HR:2017:1182, r.o. 3.3.3 en o.a. HR 8 oktober 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM9615, ro. 3.5. Zie over deze jurisprudentie ook de pagina Verjaring en stuiting.

Groepsvennootschappen

Een rechtspersoon kan verbonden zijn in een groep van rechtspersonen. De wet definieert “groep” in art. 2:24b B.W. als volgt:

“een groep is een economische eenheid waarin rechtspersonen en vennootschappen organisatorisch zijn verbonden. Groepsmaatschappijen zijn rechtspersonen en vennootschappen die met elkaar in een groep zijn verbonden.”

Men spreekt ook wel van een concern of van “gelieerde vennootschappen”, als het gaat om kapitaalvennootschappen. Binnen de groep kunnen rechtspersonen zeggenschap of een aandeel hebben in andere rechtspersonen. Dit wordt een “deelneming” genoemd. Wanneer een rechtspersoon een deelneming heeft in meerdere vennootschappen, dan worden de verhoudingen aangeduid alsof het een familieverband betrof: er kan een moedervennootschap zijn met een aantal dochtervennootschappen, en die zijn dan weer in hun onderlinge verhouding “zustervennootschappen”.

Bij de bepaling of sprake is van een groep is de mate van zeggenschap van belang. In het arrest HR 18 november 2011 (groep met Antillianse N.V.’s) was de vraag aan de orde, of er sprake was van een groep van vennootschappen in de zin van de wet, wat van belang was voor de vennootschapsbelasting. De Hoge Raad overwoog (r.o. 3.4.1):

“Artikel 2:24b BW bepaalt dat onder een groep moet worden verstaan een economische eenheid waarin rechtspersonen en vennootschappen organisatorisch zijn verbonden. Uit de in de onderdelen 7.4 tot en met 7.6 van de conclusie van de Advocaat-Generaal aangehaalde passages uit de wetsgeschiedenis komt naar voren dat optreden onder gezamenlijke leiding kenmerkend is voor de aanwezigheid van een groep en dat daarvoor zeggenschap is vereist. Uit de hiervoor genoemde passages uit de wetsgeschiedenis blijkt weliswaar dat het bezit van een meerderheidsbelang niet noodzakelijkerwijs leidt tot een groepsrelatie tussen een moedermaatschappij en een dochtermaatschappij, maar een redelijke verdeling van de bewijslast brengt mee dat de partij die zich erop beroept dat ondanks de aanwezigheid van een meerderheidsbelang een groepsrelatie ontbreekt de daarvoor relevante feiten en omstandigheden stelt en zo nodig aannemelijk maakt.”

Dochtermaatschappij

De dochtervennootschap (of dochtermaatschappij) wordt gedefinieerd in art. 2:24a B.W..

Stemrecht

Bij de vereniging, de naamloze vennootschap en de besloten vennootschap is sprake van stemrecht van de leden resp. de aandeelhouders.

Art. 2:24d B.W bepaalt, in welke gevallen geen stemrecht bestaat. In lid 2 wordt ingegaan op de stemrechtloze aandelen, zoals die bij de invoering van de Flexwet per 1 oktober 2012 in de wet zijn opgenomen.