Wederkerige overeenkomsten (Afd. 5, Titel 5, Boek 6 B.W.)

Inleiding wederkerige overeenkomsten

De wet heeft een aparte afdeling gewijd aan wederkerige overeenkomsten (Afd. 5, Titel 5, Boek 6 B.W.). Die afdeling is uiteraard van toepassing op alle overeenkomsten (benoemde en onbenoemde contracten), waarbij er sprake is van wederkerige verbintenissen uit hoofde van de overeenkomst. De afdeling omvat 19 artikelen (art. 6:261 B.W. t/m art. 6:279 B.W.).

Definitie wederkerige overeenkomsten

Art. 6:261 B.W. definieert het begrip “wederkerige overeenkomst” als een overeenkomst waarbij over en weer verplichtingen worden aangegaan, als tegenprestatie voor de verbintenis van de andere partij. In de praktijk wordt ook wel gesproken van “contracten”. Dat woord is uitwisselbaar met “overeenkomst”, hoewel bij contracten vaak meer wordt gedacht aan op schrift gestelde overeenkomsten (contract is dan dus meer de belichaming van een overeenkomst op papier).

In Boek 7 B.W. worden enkele specifieke (zgn. “benoemde” overeenkomsten geregeld. En in Boek 7A B.W. staan nog wat gedateerde bepalingen over benoemde contracten. Deze moeten nog gemoderniseerd worden, het is als het ware de rommelzolder van de wetgever.

De bepalingen van deze afdeling zijn mede toepasselijk op soortgelijke rechtsverhoudingen (art. 6:261 lid 2 B.W.).

Opschortingsbevoegdheid

Wanneer de wederpartij zijn prestatie niet nakomt, mag een partij bij een overeenkomst zijn eigen prestatie opschorten (art. 6:262 B.W.). Bij de beoordeling van het beroep op opschorting moet de rechter acht slaan op het samenhangende geheel van verplichtingen over en weer, aldus de Hoge Raad in HR 3 februari 2012 (verkoper aandelen Mondial/Euretco). In die casus ging het om twee met elkaar verbonden overeenkomsten: de verkoop van aandelen in een vennootschap en de geldlening waarbij de koper de koopsom ter leen verstrekt kreeg. Toen de waarde van de aandelen aanzienlijk lager bleek, beriep de koper zich op opschorting van zijn betalingsverplichting terzake van de rente over de geldlening. De verkoper ontbond de overeenkomst wegens niet-nakoming van die verplichting. Het Hof had ten onrechte de ontbinding gehonoreerd, omdat het daarmee de samenhang tussen de verbintenissen over en weer had miskend.

De Hoge Raad voegde hier (in r.o. 3.5.4.) nog aan toe, dat het Hof terecht niet aan haar oordeel ten grondslag gelegd had, dat de hoogte van de tegenvordering van Euretco nog niet vast stond omdat de lagere waarde van de verkochte aandelen op het moment van opschorten nog bepaald moest worden. De Hoge Raad verwijst daarbij naar het arrest HR 21 september 2007 (paprikateler/leverancier substraatunit), waarin dit reeds eerder door de Hoge Raad was uiteengezet. Dit arrest wordt nader besproken op de pagina Opschortingsrechten.

Uit deze jurisprudentie blijkt, dat het spel van ingebrekestelling, opschorting en ontbinding zeer nauw luistert. Degeen die daarin een fout maakt, kan de deksel op zijn neus krijgen.

Wordt door de ander slechts gedeeltelijk – of ondeugdelijk – niet nagekomen, dan is opschorting slechts toegestaan als de tekortkoming opschorting rechtvaardigt (art. 6:262 lid 2 B.W.). Bij gedeeltelijke niet nakoming mag de schuldenaar van een verbintenis zijn prestatie opschorten voor een evenredig deel. Voorbeeld: als je een auto verkocht hebt en je hebt met de koper afgesproken dat er een aanbetaling gedaan zal worden en de rest na aflevering, en de aanbetaling wordt niet betaald, dan mag de verkoper – als schuldenaar van de tegenprestatie, namelijk de verplichting een auto te leveren – de levering van de auto opschorten.

Inroepen vereist

De opschortingsbevoegdheid moet worden ingeroepen door degeen die daar een beroep op kan doen. Het is immers een bevoegdheid van de schuldenaar van de (tegen)prestatie. Hij mag die uitoefenen, maar kan ook besluiten dit niet te doen. De rechter mag het opschortingsrecht daarom niet ambtshalve toepassen.

Opschorting is een tijdelijke maatregel

Opschorting is een tijdelijke maatregel: de schuldenaar van de opgeschorte verbintenis zal uiteindelijk moeten kiezen tussen nakoming of ontbinding. De partij die zich op opschorting beroept, zal in zijn verdere (processuele) houding een keuze moeten maken of hij nakoming (en evt. vervangende schadevergoeding voor de niet of niet volledig nagekomen verbintenis van de andere partij) vordert, of ontbinding van de overeenkomst. De opschorting is immers slechts een voorlopige maatregel.

De ontbinding of juist vordering tot nakoming hoeft niet in reconventie gevorderd te worden. Aldus de Hoge Raad inzake Visser/Dinjens d.d. 23 september 1994 (NJ 1995, 26). Wel zal uit het verweer in conventie duidelijk moeten blijken of de gedaagde zich op bevrijding van haar verplichting wegens ontbinding beroept, dan wel of zij nakoming vordert. In het laatste geval zal dit dus leiden tot een veroordeling onder voorwaarde op grond van de opschortingsbevoegdheid. In beide gevallen kan een vordering in reconventie wel meer duidelijkheid scheppen.

Conform de regeling van art. 6:80 B.W. mag ook worden opgeschort als voorzienbaar is dat de ander niet zal nakomen (art. 6:263 B.W.) (de onzekerheidsexceptie).

Algemene regeling voor opschorting buiten wederkerige overeenkomsten

In de algemene regeling van het verbintenissenrecht is ook een regeling voor opschorting te vinden. Zie de pagina Opschortingsrechten. Die regeling vindt ook toepassing bij wederkerige overeenkomsten, zoals uit de daar vermelde jurisprudentie blijkt. Art. 6:264 B.W. bepaalt echter, dat art. 54 aanhef en sub b en c B.W. en art. 55 B.W. niet van toepassing zijn bij wederkerige overeenkomsten.

Onredelijk beroep op opschorting

Een beroep op opschorting bij wederkerige overeenkomsten kan – ondanks dat het aan de wettelijke vereisten voldoet – niettemin onredelijk zijn.

Ontbinding

Een belangrijke bepaling is de bevoegdheid van een partij om de overeenkomst te ontbinden in geval van niet-nakoming door de ander (art. 6:265 B.W.). Alternatief is het vorderen van vervangende schadevergoeding (art. 6:87 B.W.).

Beide bepalingen stellen als voorwaarde, dat ontbinding dan wel vervangende schadevergoeding niet kan worden ingeroepen, wanneer de niet-nakoming onvoldoende gewichtig is.

Art. 6:265 B.W.:

“tenzij de tekortkoming, gezien haar bijzondere aard of geringe betekenis, deze ontbinding met haar gevolgen niet rechtvaardigt”.

En art. 6:87 B.W.:

“Geen omzetting vindt plaats, die door de tekortkoming, gezien haar ondergeschikte betekenis, niet wordt gerechtvaardigd”.

In beginsel wordt een geringe niet-nakoming als voldoende aanleiding bevonden, maar in de lagere rechtspraak is er vaak sprake van een bredere belangenafweging en wordt ontbinding (of de omzetting in vervangende schadevergoeding) minder snel gehonoreerd. De Hoge Raad heeft recent in zijn uitspraak van 28 september 2018 (Eigen Haard/huurder) de door de rechtbank Amsterdam gestelde prejudiciële vragen in een kort geding tot ontruiming van een sociale huurwoning beantwoord met betrekking tot de uitleg van art. 6:265 B.W..

Geen ontbinding is mogelijk wanneer degeen die zich erop wil beroepen zelf in verzuim is (art. 6:266 B.W.).

Ontbinding vindt plaats door een schriftelijke verklaring buiten rechte, of door een vordering in rechte (art. 6:267 B.W.).

Ontbinding heeft geen terugwerkende kracht

De ontbinding heeft geen terugwerkende kracht (art. 6:269 B.W.). Dit in tegenstelling tot het oude recht voor 1992. Een eenmaal uit hoofde van de overeenkomst uitgevoerde levering blijft dus intact, de verkrijger blijft eigenaar. Alleen zal deze moeten terugleveren.

Partiële ontbinding

Partiële ontbinding is ook mogelijk (art. 6:270 B.W.) en leidt tot een evenredige vermindering van de prestaties over en weer.

Ongedaanmakingsverplichtingen na ontbinding van de overeenkomst

Wanneer de overeenkomst is ontbonden, dan zijn partijen uit hun verplichtingen ontslagen. Is er al (deels) gepresteerd, ontstaat daardoor de verplichting tot ongedaanmaking van de reeds verrichte prestatie (art. 6:271 B.W.). Is ongedaanmaking niet meer mogelijk, dan moet in plaats daarvan schade worden vergoed tot het bedrag van de waarde van de reeds verrichte prestatie (art. 6:272 B.W.).

Schadevergoeding na ontbinding

De tekortkomende partij moet de schade, die de wederpartij lijdt als gevolg van de ontbinding, aan deze vergoeden (art. 6:277 B.W.). Behoudens wanneer de niet-nakoming niet toerekenbaar is (lid 2, jo. art. 6:78 B.W.). Dan dient de partij die in gebreke is gebleven alleen een hem toegevallen voordeel vergoeden (op de voet van ongerechtvaardigde verrijking).

Opzegging van wederkerige overeenkomsten

De wet kent voor overeenkomsten in het algemeen geen algemene regeling voor opzegging. Die is er ook niet meer in het bijzonder voor wederkerige overeenkomsten. Diverse specifiek geregelde overeenkomsten (benoemde contracten) kennen wel uitvoerige regelingen voor opzegging. Zie over de opzegging van duurovereenkomsten in het algemeen nader de pagina Algemene bepalingen overeenkomsten.

Opzegging van wederkerige overeenkomsten in geval van faillissement

Wanneer één van de partijen bij een wederkerige overeenkomst, die nog niet volledig is voltooid, failliet gaat, dan krijgt de wederpartij van de gefailleerde een extra mogelijkheid tot opzegging, naast de reguliere mogelijkheden (of het gebrek daaraan) tot opzegging zoals die bestonden voor het faillissement. Zie de pagina Lopende overeenkomsten en faillissement.