Wederkerige overeenkomsten (Afd. 5, Titel 5, Boek 6 B.W.)

Inleiding wederkerige overeenkomsten

De wet heeft een aparte afdeling gewijd aan wederkerige overeenkomsten (Afd. 5, Titel 5, Boek 6 B.W.). Die afdeling is uiteraard van toepassing op alle overeenkomsten (benoemde en onbenoemde contracten), waarbij er sprake is van wederkerige verbintenissen uit hoofde van de overeenkomst.

De afdeling omvat 19 artikelen (art. 6:261 t/m art. 6:279 B.W.). Art. 6:261 B.W. definieert het begrip “wederkerige overeenkomst” als een overeenkomst waarbij over en weer verplichtingen worden aangegaan, als tegenprestatie voor de verbintenis van de andere partij. De bepalingen is mede toepasselijk op soortgelijke rechtsverhoudingen (lid 2).

Opschortingsbevoegdheid

Wanneer de wederpartij zijn prestatie niet nakomt, mag men zijn eigen prestatie opschorten (art. 6:262 B.W.). Bij gedeeltelijke niet nakoming een evenredig deel. Voorbeeld: als je een auto verkocht hebt en je hebt met de koper afgesproken dat er een aanbetaling gedaan zal worden en de rest na aflevering, en de aanbetaling wordt niet betaald, dan mag de verkoper – als schuldenaar van de tegenprestatie, namelijk de verplichting een auto te leveren – de levering van de auto opschorten.

Conform de regeling van art. 6:80 B.W. mag ook worden opgeschort als voorzienbaar is dat de ander niet zal nakomen (art. 6:263 B.W.) (de onzekerheidsexceptie).

De opschortingsbevoegdheid moet worden ingeroepen door degeen die daar een beroep op kan doen. Het is immers een bevoegdheid van de schuldenaar van de (tegen)prestatie. Hij mag die uitoefenen, maar kan ook besluiten dit niet te doen. De rechter mag het opschortingsrecht daarom niet ambtshalve toepassen.

De partij die zich op opschorting beroept, zal in zijn verdere (processuele) houding een keuze moeten maken of hij nakoming (en evt. vervangende schadevergoeding voor de niet of niet volledig nagekomen verbintenis van de andere partij) vordert, of ontbinding van de overeenkomst. De opschorting is immers slechts een voorlopige maatregel.

Vgl. het arrest van de Hoge Raad inzake Droog/Bekaert d.d. 19-02-1988, NJ 1989, 343. Droog verweerde zich tegen de vordering van Bekaert tot betaling van de standhuurkosten voor de huishoudbeurs met de stelling, dat Bekaert wanprestatie gepleegd had omdat de stand niet was ingericht zoals was afgesproken. Maar hij had geen ontbinding gevorderd, en evenmin nakoming of vervangende schadevergoeding. De Hoge Raad besliste dat Droog in die situatie slechts van zijn betalingsverplichting bevrijd kon worden door een beroep op ontbinding.

De ontbinding of juist vordering tot nakoming hoeft niet in reconventie gevorderd te worden. Aldus de Hoge Raad inzake Visser/Dinjens d.d. 23 september 1994 (NJ 1995, 26). Wel zal uit het verweer in conventie duidelijk moeten blijken of de gedaagde zich op bevrijding van haar verplichting wegens ontbinding beroept, dan wel of zij nakoming vordert. In het laatste geval zal dit dus leiden tot een veroordeling onder voorwaarde op grond van de opschortingsbevoegdheid. In beide gevallen kan een vordering in reconventie wel meer duidelijkheid scheppen.

Onredelijk beroep op opschorting

Een beroep op opschorting bij wederkerige overeenkomsten kan – ondanks dat het aan de wettelijke vereisten voldoet – niettemin onredelijk zijn. Zie het arrest HR 7 mei 1993, NJ 1993, 406 (Duijndam/De Kuiper). In die casus weigerde de koper van een fornuis betaling van de slottermijn, omdat niet het fornuis geleverd was dat hij in de showroom gezien had. Die eis werd onredelijk geacht omdat Duijndam het fornuis al 4,5 jaar had gebruikt zonder daarover te klagen en ontbinding te vorderen, dan wel nakoming door levering van het juiste fornuis. Kortom de schuldenaar moet dus tijdig klagen en actie ondernemen.

Ontbinding

Een belangrijke bepaling is de bevoegdheid van een partij om de overeenkomst te ontbinden in geval van niet-nakoming door de ander (art. 6:265 B.W.). Alternatief is het vorderen van vervangende schadevergoeding (art. 6:87 B.W.).

Beide bepalingen stellen als voorwaarde, dat ontbinding dan wel vervangende schadevergoeding niet kan worden ingeroepen, wanneer de niet-nakoming onvoldoende gewichtig is.

Art. 6:265 B.W.:

“tenzij de tekortkoming, gezien haar bijzondere aard of geringe betekenis, deze ontbinding met haar gevolgen niet rechtvaardigt”.

En art. 6:87 B.W.:

“Geen omzetting vindt plaats, die door de tekortkoming, gezien haar ondergeschikte betekenis, niet wordt gerechtvaardigd”.

In beginsel wordt een geringe niet-nakoming als voldoende aanleiding bevonden, maar in de lagere rechtspraak is er vaak sprake van een bredere belangenafweging en wordt ontbinding (of de omzetting in vervangende schadevergoeding) minder snel gehonoreerd. De Hoge Raad heeft recent in zijn uitspraak van 28 september 2018 (Eigen Haard/huurder) de door de rechtbank Amsterdam gestelde prejudiciële vragen in een kort geding tot ontruiming van een sociale huurwoning beantwoord met betrekking tot de uitleg van art. 6:265 B.W..

Deze vragen luidden:

De beantwoording van met name de eerste vraag door de Hoge Raad – met vermelding van de Parlementaire geschiedenis en veel jurisprudentie van de Hoge Raad zelf – is zeer belangwekkend voor de beoordeling van de vraag, of ontbinding in een bepaald geval gerechtvaardigd is. Op deze plaats wordt dit betoog niet herhaald, men kan dit simpelweg in de beantwoording van de prejudiciële vragen zelf teruglezen. Het antwoord op de tweede vraag is overigens kort samengevat: nee.

Het systeem van art. 6:265 B.W. werkt – zo legt de Hoge Raad uit – als volgt. De hoofdregel geeft de schuldeiser in principe steeds de bevoegdheid om te ontbinden bij tekortkoming in de nakoming. De schuldeiser kan de rechter vragen vast te stellen of de ontbinding gerechtvaardigd is. Dit betekent echter wel, dat de schuldeiser die ontbinding wil vorderen moet stellen en bewijzen, dat er sprake is van een tekortkoming in de nakoming.

De uitzondering van de “tenzij” regel brengt mee, dat de ontbinding wel voldoende van belang moet zijn. Het is niet zo, dat iedere, onbetekenende tekortkoming voldoende is. De Hoge Raad somt uitgebreid de jurisprudentie op, waaruit blijkt dat de bepaling zo niet moet worden uitgelegd. Procestechnisch betekent deze opzet, dat de schuldenaar zich tegen de gevorderde (of al ingeroepen) ontbinding kan verweren door te stellen, dat de tekortkoming (als er al een tekortkoming is) onvoldoende is om de sanctie van ontbinding te rechtvaardigen.

Bij de beoordeling van de stellingen over en weer kan de rechter alle relevante feiten meewegen. De Hoge Raad verwijst hierbij expliciet naar (voor het oude recht) onder meer het arrest Gallas/Mozes en Oskam, rov. 3.3, en (voor het huidige recht) onder meer HR 27 november 1998, ECLI:NL:HR:1998:ZC2789, NJ 1999/197, rov. 3.4 (De Bruin/Meiling).

Wanneer na het inroepen van de ontbinding alsnog een aanbod tot nakoming wordt gedaan, kan dit de afweging door de rechter beïnvloeden of de niet-nakoming de ontbinding rechtvaardigt. A fortiori geldt dit als nadien daadwerkelijk is nagekomen (er is bvb. – zij het te laat – betaald). Vgl. Hoge Raad d.d. 11 juni 1982, (Gallas/Mozes, NJ 1983, 695).

Er bestaat wel een verschil in gevolgen tussen deze twee opties: als de prestaties namelijk in waarde verschillen, kan het aantrekkelijker zijn om te ontbinden (als de eigen prestatie meer waard is) of juist vervangende schadevergoeding te vragen (als de prestatie van de wederpartij meer waard is). Met name als de prestatie voor degeen die zich kan beroepen op ontbinding verhoudingsgewijs nadelig is, kan ontbinding aantrekkelijk zijn. Als de waarde van de prestatie hoger is, dan kan vervangende schadevergoeding worden gevorderd of ontbinden met schadevergoeding (zie hierna art. 6:277 B.W.).

Geen ontbinding is mogelijk wanneer degeen die zich erop wil beroepen zelf in verzuim is (art. 6:266 B.W.).

Ontbinding vindt plaats door een schriftelijke verklaring buiten rechte, of door een vordering in rechte (art. 6:267 B.W.).

Geen terugwerkende kracht

De ontbinding heeft geen terugwerkende kracht (art. 6:269 B.W.). Dit in tegenstelling tot het oude recht voor 1992. Een eenmaal uit hoofde van de overeenkomst uitgevoerde levering blijft dus intact, de verkrijger blijft eigenaar. Alleen zal deze moeten terugleveren.

Partiële ontbinding

Partiële ontbinding is ook mogelijk (art. 6:270 B.W.) en leidt tot een evenredige vermindering van de prestaties over en weer.

Ongedaanmaking

Wanneer de overeenkomst is ontbonden, dan zijn partijen uit hun verplichtingen ontslagen. Is er al (deels) gepresteerd, ontstaat daardoor de verplichting tot ongedaanmaking van de reeds verrichte prestatie (art. 6:271 B.W.). Is ongedaanmaking niet meer mogelijk, dan moet in plaats daarvan schade worden vergoed tot het bedrag van de waarde van de reeds verrichte prestatie (art. 6:272 B.W.).

Schadevergoeding

De tekortkomende partij moet de schade, die de wederpartij lijdt als gevolg van de ontbinding, aan deze vergoeden (art. 6:277 B.W.). Behoudens wanneer de niet-nakoming niet toerekenbaar is (lid 2, jo. art. 6:78 B.W.). Dan dient de partij die in gebreke is gebleven alleen een hem toegevallen voordeel vergoeden (op de voet van ongerechtvaardigde verrijking).